Γάμοι και οικογενειακά γλέντια

Ο γάμος ήταν το σημαντικότερο γεγονός στην ζωή του ατόμου. Σημάδευε το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση και ήταν ο μόνος τρόπος να αποκτήσει κανείς προσωπική αυτονομία. Συνδυαζόταν με την μεταβίβαση ιδιοκτησίας στην επόμενη γεννιά, μέσω την προίκας, στην βάση τυπικής ή άτυπης συμφωνίας ανάμεσα στις δύο οικογένειες. Κατά κανόνα η νύφη εντάσσεται στο σόι του γαμπρού, γι’ αυτό ο εορτασμός ανήκει κυρίως στο δικό του σόι και αρχίζει μετά την στέψη με την είσοδο του αντρόγυνου στο σπίτι του. Αντίστοιχα, για το σόι της νύφης το γλέντι είναι αποχαιρετιστήριο και ολοκληρώνεται με την αναχώρηση της νύφης από το πατρικό της.

Εξετάζοντας σήμερα τα χορευτικά έθιμα του γάμου, πρέπει να θυμάται κανείς ότι πρόκειται για το τελετουργικό κορύφωμα μιας διεργασίας που ωριμάζει και ετοιμάζεται από χρόνια. Πρωταγωνιστές είναι δύο παιδιά στην εφηβεία τους, που δεν γνωρίζονται σχεδόν καθόλου, περιστοιχιζόμενα το καθένα από μία ομάδα συνομηλίκων τους. Σκηνοθέτες είναι κυρίως οι μεγαλύτερες γυναίκες του χωριού. Συμμετέχουν όλοι οι συγγενείς από την κάθε πλευρά, σχεδόν όλο το χωριό, δηλαδή πολλές δεκάδες άτομα που το καθένα ξέρει καλά τον ρόλο του από προηγούμενη πείρα. Όλοι είναι φτωχοί αλλά πρέπει να δώσουν την μεγαλύτερη δυνατή λαμπρότητα στο γεγονός.

Ο ρομαντικός έρωτας με την σημερινή έννοια δεν υπήρχε, έτσι οι νέοι έβρισκαν φυσικό η επιλογή του συντρόφου τους να γίνεται από άλλους και ο πατέρας τους να έχει τον τελευταίο λόγο σ' αυτήν. Άλλωστε δεν υπήρχαν μεγάλα περιθώρια επιλογής μια και μέσα σε ένα χωριό λίγοι είναι σε ηλικία γάμου μια δεδομένη στιγμή κι από αυτούς αρκετοί είναι συγγενείς μεταξύ τους. Συνήθως η επιλογή έχει εκδηλωθεί από μικρή ηλικία και συνεχίζεται με ματιές και μισόλογα στα κλεφτά μέχρις ότου οι γονείς επισημοποιήσουν τον δεσμό. Η διέξοδος του κλεψίματος, αν και πολυσυζητημένη, είναι σπάνια γιατί προϋποθέτει την θέληση της κοπέλας, την απροσεξία των γονέων της και την δυνατότητα του γαμπρού να εγκατασταθεί μακριά από το χωριό.

Κανόνας ήταν η μεσολάβηση προξενητή, και μάλιστα χωρίς καθυστέρη­ση, μια και από την γέννηση του κοριτσιού η οικογένειά του μελετάει τους πιθανούς γαμπρούς και θέλει να το αποκαταστήσει το ταχύτερο. Από την άλλη πλευρά, οι συγγενείς του αγοριού έχουν ανάγκη από άτομα που να μοιραστούν την δουλειά και από εγγόνια που να τους προσέχουν όταν γεράσουν. Επί πλέον, οι άντρες φεύγουν συχνά από τα χωριά, σαν εποχιακοί εργάτες, ναυτικοί, έμποροι ή μετανάστες, και μία γυναίκα στο σπίτι είναι ένας τρόπος να εξασφαλιστεί η επάνοδός τους.

Μια πρόταση γάμου χρειάζεται πάντα μεσολαβητή, γιατί καμιά πλευρά δεν μπορεί να διακινδυνεύσει μία κατά πρόσωπο άρνηση. Τον ρόλο αυτό αναλαμβάνουν συνήθως ηλικιωμένες γυναίκες, που έχουν πείρα, διακριτικό­τητα και ευγλωττία, και το ελεύθερο να κάνουν επισκέψεις. Για προξενιά μεταξύ νέων από διαφορετικά χωριά, ο πιο κατάλληλος είναι ο κεντητής που,επειδή μένει ένα διάστημα στο σπίτι για να ετοιμάσει τα προικιά του κοριτσιού, έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει τις αρετές του, καθώς και τον χρόνο για να προβάλει τα προσόντα του υποψήφιου γαμπρού. Ο προξενητής, ή η προξενήτρα, είναι καλεσμένοι στον γάμο και τους τραγουδούν ειδικά τραγούδια.

Όταν ο προξενητής αποσπάσει μια αρχική συγκατάνευση από τις δύο πλευρές, κανονίζεται μια συνάντηση των δύο πατεράδων, μυστικά για να αποφεύγεται το κουτσομπολιό. Ο καθένας τους θα αναφέρει τι προτίθεται να δώσει στο παιδί του: χωράφια, σπίτι, ελιές, ζώα, ρουχισμό. Εφόσον ο ένας ξέρει αρκετά καλά την περιουσιακή κατάσταση του άλλου και πόσα παιδιά του μένουν να παντρέψει, η διαπραγμάτευση είναι τυπική. Μόλις συμφωνήσουν δίνουν τα χέρια κι από την στιγμή αυτή αρχίζει η διαδικασία του γάμου, πυροβολισμοί στον αέρα, κεράσματα στο καφενείο, συχαρίκια, έναρξη των προετοιμασιών.

Από την στιγμή αυτή οι νέοι θεωρούνται αρραβωνιασμένοι, αλλάζουν ασημένια δαχτυλίδια και μπορούν να συναντιώνται με την παρουσία κάποιου συγγενή. Ο αρραβώνας γιορτάζεται με κοινό γλέντι των δύο οικογενειών όπου προσφέρονται ειδικά φαγητά. Όλο το βράδυ το ζευγάρι κάθεται χωρισμένο, ο καθένας περιστοιχιζόμενος από τους φίλους του. Μετά το φαγητό ακολουθούν τα τραγούδια, πρώτα καθιστικά και μετά χορευτικά, μέχρι να έρθει η ώρα να χορέψει το ζευγάρι. Η στιγμή είναι σημαντική γιατί είναι η πρώτη φορά που θα εμφανιστούν δημόσια μαζί. Χορεύουν πρώτα έναν αντικρυστό χορό, μετά σέρνουν έναν συρτό, και ο χορός συνεχίζεται μέχρι αργά την νύχτα. Πριν φύγουν οι καλεσμένοι, το κορίτσι μαντηλώνει τους νέους του συγγενείς: υποκλίνεται μπροστά στον πεθερό και την πεθερά και τους χαρίζει από ένα μαντήλι, ένα κέντημα, μάλλινες κάλτσες ή παρόμοιο δώρο. Κατόπιν όλοι χορεύουν με τα μαντηλώματα στους ώμους τους.

Μετά τα αρραβωνιάσματα αρχίζει η φάση της προετοιμασίας για τον γάμο. Πρέπει να χτιστεί το σπίτι όπου θα μείνει το αντρόγυνο, ή να προστεθεί ένα δωμάτιο στο πατρικό, να συγκεντρωθούν τα υλικά που θα καταναλωθούν στο γλέντι. Στο σπίτι του κοριτσιού επισπεύδουν το ράψιμο των προικιών που ετοιμάζουν από χρόνια. Σε σύγκριση με την λιτότατη καθημερινή ζωή της αγροτικής οικογένειας, το γλέντι του γάμου είναι μία δυσανάλογη απλοχεριά, η μόνη κοινωνικά αποδεκτή άλλωστε. Είναι χαρακτηριστικό το ότι δεν λέγεται «γάμος» αλλά «χαρά», λες και είναι η μόνη πραγματική χαρά στη ζωή του ανθρώπου.

Μπορούμε να δούμε το τελετουργικό της «χαράς» από μουσικοχορευτική άποψη σαν ένα δρώμενο με πολλά επεισόδια. Όπως στο θέατρο, το κάθε επεισόδιο έχει ορισμένη σειρά, ορισμένη πλοκή και ορισμένη διανομή ρόλων. Το κάθε επεισόδιο είναι συνδεδεμένο με τα συγκεκριμένα τραγούδια που τραγουδιούνται σ' αυτό και με τους ανάλογους χορούς στους οποίους τελειώνει. Η θεατρικότητα είναι έντονη και απαραίτητη, χωρίς αυτήν το δρώμενο κινδυνεύει να χάσει το νόημά του και να μεταπέσει στην καθημερι­νότητα, χάνοντας έτσι και τον λόγο ύπαρξής του.

Για λόγους πρακτικούς δεν αναφέρεται παρακάτω το γαμήλιο τελε­τουργικό ενός συγκεκριμένου χωριού - όπως άλλωστε θα ήταν μεθοδολογικά σωστό - αλλά χρησιμοποιείται ένα σύνθετο υποθετικό παράδειγμα. Σκοπός είναι να φανεί η σπονδυλωτή διάρθρωση των γεγονότων και η θέση του χορού μέσα στην όλη εξέλιξη. Είναι προφανές ότι κάθε χωριό έχει την δική του διαδικασία, που αλλάζει ελαφρά από γάμο σε γάμο αλλά που ξεχωρίζει από την διαδικασία των άλλων χωριών.

Τα μικρά κορίτσια παίζουν το τελετουργικό του γάμου σαν παιχνίδι ενώ οι μανάδες και γιαγιάδες που παρακολουθούν τα διορθώνουν. Έτσι μαθαί­νουν τις λεπτομέρειες της κάθε σκηνής μαζί με τα ειδικά τραγούδια και τους χορούς που την συνοδεύουν. Οι ρόλοι είναι πολύπλοκοι και κάθε παραβίαση του πρωτοκόλλου προκαλεί έντονα σχόλια. Ο καθένας όμως που συμμετέχει βοηθιέται από το γεγονός ότι συνεχώς βρίσκεται περιστοιχισμένος από ομοίους του και ενεργεί εν χορώ, σπάνια μεμονωμένα. Όπως στην αρχαία τραγωδία, στην ιεροτελεστία του γάμου αφθονούν τα χορικά μέρη. Η νύφη περιστοιχίζεται από τις νεαρές φίλες της, τις μπρατίμισες. Η μητέρα της από τις δικές της φίλες, παντρεμένες γυναίκες που την βοηθούν σε όλα, ενώ οι γριές στέκονται στην άκρη σαν ένας άλλος χορός. Ανάλογα είναι από την πλευρά του γαμπρού.

Η συχνή επανάληψη καθιερώνει και τυποποιεί το σενάριο που παίζεται στο κάθε χωριό, αφήνοντας όμως αρκετά περιθώρια για την έκφραση των προσωπικών προτιμήσεων. Όταν όμως η νύφη προέρχεται από άλλο χωριό, τότε είναι φυσικό να εκτελείται ένα μίγμα από τα δύο σενάρια. Το κάθε σόι θα εκτελέσει τα έθιμα που ξέρει, θα επηρεαστεί όμως συμμετέχοντας στα έθιμα του άλλου. Γι' αυτό παρατηρείται σε μία περιοχή να μοιάζουν τα έθιμα ανάμεσα στα χωριά που συνηθίζεται να αλλάζουν νύφες.

Ζύμωμα των ψωμιών

Εφόσον η στέψη γίνεται πάντα Κυριακή, η έναρξη της χαράς γίνεται ορισμένες μέρες πριν, όταν οι φίλες της νύφης πάνε στο σπίτι της για να κάνουν τα ψωμιά. Η ποσότητα ψωμιού που θα καταναλωθεί είναι μεγάλη, πέρα από τα κουλούρια και τα γλυκόψωμα για ειδικές χρήσεις, όπως είναι τα ψωμάκια που θα μοιράσουν τα παιδιά σαν προσκλητήριο για το γάμο. Το μαγείρεμα γενικά απαιτεί την συμμετοχή όλων των γυναικών της οικογένειας, τον δανεισμό σκευών από τα γειτονικά σπίτια και την ανάλογη κινητοποίηση των ανδρών για να προμηθευτούν τα υλικά. Όταν «πιάνονται τα προζύμια» τα κορίτσια βρίσκουν την ευκαιρία να χορέψουν μεταξύ τους τραγουδώντας ειδικά τραγούδια. Τελικά, σύμφωνα με το έθιμο, αλευρώνονται μεταξύ τους και κάνουν διάφορα παιχνίδια με το ζυμάρι. Ανάλογη συγκέντρωση γίνεται από τα αγόρια για το ασβέστωμα του σπιτιού, πάλι με τραγούδια και χορούς.

Έκθεση των προικιών

Την επομένη γίνεται η έκθεση των προικιών στο σπίτι της νύφης. Η νύφη παρέχει όλα τα στρωσίδια του νέου της σπιτιού, τα περισσότερα φτιαγμένα από την ίδια. Για να μπορέσει να τα δει το χωριό και να εκτιμήσει την αξιοσύνη της, εκτίθενται όλα στο σπίτι της, μαζί με τα σκεύη και έπιπλα που θα πάρει μαζί της. Όλοι είναι καλεσμένοι εκεί και σε ένδειξη τιμής αφήνουν χρήματα πάνω στα προικιά. Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται στο γαμήλιο στρώμα: τραγουδούν ειδικά τραγούδια γεμίζοντάς το και χορεύουν γύρω του ή κρατώντας το ψηλά.

Στόλισμα του φλάμπουρου

Το φλάμπουρο είναι το σύμβολο της γαμήλιας πομπής, η σημαία (μπαϊράκι). Το κρατάει ένας μπράτιμος που πηγαίνει μπροστά στην πατινάδα μαζί με τα όργανα όταν πηγαίνουν με τα πόδια, ή καβάλα όταν πηγαίνει το ασκέρι του γαμπρού να φέρει την νύφη από διπλανό χωριό. Είναι ένα κοντάρι στολισμένο με λουλούδια, πολύχρωμα μαντήλια, κεντημένους σταυρούς, μήλα, ρόδια κλπ. Το στολίζουν οι μπράτιμοι με τις μπρατίμισες τραγουδώντας ειδικά τραγούδια και μετά χορεύουν μ' αυτό. Ο καθένας με τη σειρά του σέρνει τον χορό κρατώντας το φλάμπουρο στο χέρι. Ρίχνουν κουμπουριές και στο τέλος το στήνουν στη στέγη του σπιτιού που γιορτάζει.

Λούσιμο της νύφης

Η νύφη λούζεται στο σπίτι της ή πηγαίνει στο χαμάμ με τις συγγένισσές της παίρνοντας μαζί τους τα σχετικά γλυκά και αναψυκτικά. Στο χαμάμ οι γυναίκες από το σόι του γαμπρού έχουν την ευκαιρία να εξακριβώσουν αν η νύφη είναι γερή σωματικά. Κατόπιν βάφουν τις παλάμες της με κινά, αφού πρώτα χορέψουν το τσανάκι (πιάτο) με την κινά στολισμένο με αναμμένα κεριά. Στην Θράκη υπάρχει ειδικός χορός, ο χορός της γίκνας.

Στόλισμα της νύφης

Στο ντύσιμο της νύφης με την νυφιάτικη φορεσιά πρωτοστατούν οι στολίστρες, γυναίκες με αναγνωρισμένη πείρα στην δύσκολη αυτή δουλειά. Το γενικό πρόσταγμα έχει η νουνά. Το ντύσιμο και το φτιασίδωμα κρατάει ώρες, ενώ έξω οι τραγουδίστρες λένε τραγούδια που επαινούν την ομορφιά της. Όταν τελειώσει βγαίνει στο καθιστικό ή στην αυλή και «καμαρώνει», δηλαδή κάθεται αμίλητη και χαμηλοβλεπούσα παραστεκόμενη από δύο φυλάχτρες που δεν αφήνουν κανέναν να την πλησιάσει. Οι γυναίκες και τα κορίτσια χορεύουν τραγουδιστά, χωρίς όργανα.

Συγκέντρωση των καλεσμένων

Ο γαμπρός ξεκινάει από το σπίτι του με τους συγγενείς του και τους μπράτιμους. Μπροστά πηγαίνουν τα όργανα παίζοντας σκοπούς του δρόμου (πατινάδες) και ακολουθεί το φλάμπουρο. Η συνοδεία (ψίκι) πηγαίνει πρώτα να πάρει τον νουνό του γαμπρού, που είναι ο κουμπάρος, τον προξενητή, την νουνά της νύφης, τον παπά, ή και άλλους καλεσμένους. Στην Βόρεια Ελλάδα πηγαίνουν συγκαθίζοντας, χορεύοντας δηλαδή συγκαθιστούς χορούς, αλλού στήνουν έναν σύντομο χορό στο κάθε σταυροδρόμι. Φτάνουν στο σπίτι της νύφης, όπου τους καλωσορίζουν και τους κερνάνε. Η νύφη χορεύει έναν αποχαιρετιστήριο χορό με την κάθε φίλη της. Τα προικιά της είναι φορτωμένα στα ζώα και όλοι μαζί ξεκινούν για την εκκλησία. Παλιότερα ήταν συνηθέστε­ρο τα στεφανώματα να γίνονται στο σπίτι. Βγαίνοντας από την εκκλησία στήνουν έναν σύντομο χορό στο προαύλιο, που καμιά φορά τον σέρνει πρώτος ο παπάς.

Υποδοχή της νύφης

Στο σπίτι του γαμπρού υποδέχεται την νύφη η πεθερά της. Την παίρνει μέσα εθιμοτυπικά και της παρουσιάζει συμβολικά το νέο της νοικοκυριό. Άντρες και γυναίκες κάθονται σε χωριστά δωμάτια, η νύφη με τις γυναίκες καμαρώνοντας όρθια και αμίλητη. Ο γαμπρός ξεσκεπάζει επίσημα το πρόσω­πο της νύφης (πολύ παλιά, τότε την έβλεπαν όλοι για πρώτη φορά) και ακολουθούν τραγούδια για την ομορφιά της. Μετά τα κεράσματα αρχίζει ο χορός των συμπεθέρων. Πρώτος σέρνει ο κουμπάρος και ακολουθούν με αυστηρή ιεραρχική σειρά οι συγγενείς του γαμπρού, μετά σέρνουν οι συγγενείς της νύφης.

Γαμήλιο δείπνο

Το φαγητό είναι όσο γίνεται πιο πλούσιο, με αδιάκοπες προπόσεις στην υγεία και καλοζωία του ζευγαριού. Οι γυναίκες αρχίζουν τα καθιστικά τραγούδια για την περίσταση, αργότερα έρχονται στο κέφι οι άντρες και τραγουδούν τα δικά τους. Φτάνει η στιγμή για τον επίσημο χορό του ζευγαριού. Τον αρχίζει ο κουμπάρος, ή η νύφη, ή ο γαμπρός, ανάλογα με την περιοχή. Η σειρά που παίρνουν οι συγγενείς σ' αυτόν τον χορό είναι σταθερή και απαράβατη, παντού δίνουν μεγάλη σημασία σ' αυτό. Όλοι με τη σειρά τους θα χορέψουν την νύφη. Καθώς προχωράει το γλέντι χαλαρώνει το πρωτόκολλο, παίρνουν στα χέρια τους τον χορό οι νεότεροι. Κυριαρχούν χοροί που δεν συνηθίζονται στο πανηγύρι, είτε αντικρυστοί, είτε γρήγοροι, είτε με πολλές φιγούρες.

Τέλος του γλεντιού

Καθώς προχωράει η νύχτα οι συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από την σαρκική ένωση του ζευγαριού με υπονοούμενα και αστεία. Ακούγονται τραγούδια «ξεδιάντροπα» και χορεύονται χοροί όπως το «πώς το τρίβουν το πιπέρι», ο μόνος ίσως πανελλήνιος χορός. Σκοπός είναι να ξεντροπιαστεί η νύφη, να χαλαρώσει και να ετοιμαστεί ψυχολογικά το ζευγάρι για το ξεπαρθένεμα. Αυτό στην Μ. Ασία γινόταν μπροστά σε μάρτυρες και μετά χαιρέτιζαν με πυροβολισμούς και χόρευαν το ματωμένο μαντήλι. Στην Ηπειρωτική Ελλάδα το ζευγάρι κοιμάται χωριστά το πρώτο ή και το δεύτερο βράδυ. Σ' αυτή την περίπτωση, το γλέντι της Κυριακής τελειώνει με την ομαδική αναχώρηση των συγγενών της νύφης, οπότε το σόι του γαμπρού συνεχίζει τον χορό οι δε μπράτιμοι μπορούν να γλεντάνε μέχρι και την Τετάρτη.

Αντίχαρα

Μερικές μέρες μετά το γάμο συνηθίζουν να κάνουν την αντίχαρα ή επιστρόφια. Για να μην είναι τόσο απότομη η μεταπήδηση της νύφης από το ένα σόι στο άλλο, επιστρέφει με τον άντρα της στο πατρικό της σπίτι όπου γίνεται γλέντι παρόμοιο με του γάμου αλλά με καλεσμένους μόνο τους στενότερους συγγενείς. Χορεύουν πάλι με την ίδια σειρά από τις δύο οικογένειες και τελειώνουν την νύχτα, ή το αργότερο με την ανατολή του ήλιου.

Οι παραλλαγές βέβαια είναι άπειρες και θα ήταν χρήσιμο να γινόταν μία καταγραφή σε κάθε χωριό, όσο ζουν οι τελευταίοι γέροι που τα έζησαν στην ολοκληρωμένη μορφή τους. Θα μπορούσαν έτσι να βγουν πολλά συμπερά­σματα για την κοινωνία του κάθε τόπου, παράλληλα δε δεν θα χανόταν η δυνατότητα να διατηρηθούν τα έθιμα έστω και με μουσειακό τρόπο. Όσο για την μουσικοχορευτική πλευρά, η σωστική επέμβαση είναι σχετικά εύκολη με μία μαγνητοσκόπηση, ακόμα καλύτερη όμως αν συνδυαστεί με μεθοδική εθνογραφική έρευνα.