|
| Κείμενο : Πανηγύρια και χορευτικοί όμιλοι: Βίωση και αναβίωση της παράδοσης. |
| Πηγή : /P012-02 , Ευρετήριο : O-A8A73AD5 |
| Βαγγέλης Γρ. Αυδίκος Πανηγύρια και χορευτικοί όμιλοι: Βίωση και αναβίωση της παράδοσης. Αυδίκος, Γρ. Βαγγέλης: "Πανηγύρια και χορευτικοί όμιλοι: Βίωση και αναβίωση της παράδοσης", Παράδοση και Τεχνη 012, σελ. 3-5, Αθήνα, Δ.Ο.Λ.Τ., Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1993. Πανηγύρια και χορευτικοί όμιλοι: Βίωση και αναβίωση της παράδοσης. Θα επιχειρηθεί να διερευνηθεί και να αποδειχθεί η σχέση αλληλοτροφοδότησης ανάμεσα στους χορευτικούς ομίλους και τα πανηγύριαπου αντίστοιχα συνιστούν διαδικασίες αναβίωσης και βίωσης της παράδοσης. Γιατη σχέση αυτή σημείωνα στο "Διήμερο λαϊκού πολιτισμού", που έγινετου περασμένο Μάιο (1993) στην Κόνιτσα των Ιωννίνωυ: "Εναρμονίζεται η συμπεριφορά αυτή με το χώρο του πανηγυριού όπου, τις πιο πολλές φορές, υπάρχει μια βίωση της παράδοσης από τους ανθρώπους στην εποχή μας. Ο χορός κατά παρέες αναδεικνύει την ατομικότητα και προσφέρεται για την καταναλωτική ευμάρεια του νεοέλληνα. Στους χορευτικούς ομίλους η κατάσταση διαφέρει ριζικά. Η σχέση τους με την παράδοση είναι διαδικασία αναβίωσης. Στο πανηγύρι παρατηρείται μετασχηματισμός στην προσέγγιση και βίωση της παράδοσης. Στους χορευτικούς ομίλους υπάρχει συνειδητή αναπαράσταση "παράδοσης". Στο σημείο αυτό υπογραμμίζεται μόνο η διαφορά του χορού στο πανηγύρι και στους χορευτικούς ομίλους. Εκεί σταματάει η διερεύνηση της σχέσης. Η διαφορά ασφαλώς υπάρχει. 0 χορός στο πανηγύρι είναι μια βίωση της παράδοσης. Αυτό σημαίνει ότι αποτελεί μια ζώσα πραγματικότητα, που εξυπηρετεί πολλούς σκοπούς και λειτουργεί πολυεπίπεδα. Το πανηγύρι αποτελούσε για την αγροτική αλλά και την αστική πολλές φορές - κοινότητα σκαλοπάτι για τους παραδοσιακούς ρυθμούς, που έδιναν την ευκαιρία στους πανηγυριστές να ξεκουραστούν. Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Πιοτό, χορός τραγούδι, μικροεμπόριο και κοτραπάνι, όλα μαζί καικαθένα ξεχωριστά φτάνουν τον ενθουσιασμό. Το κορύφωμα ήταν το τρέξιμο μετ΄ άλογο κι οι παλαίστρες. Λεβέντες καβαλαραίοι, με περήφανα άτια και φοράδες που σκάβαν το χώμα με τις οπλές τους, ώσπου να ξεκινήσουν (...). Ξέχωρη χαρά έδινε το πανηγύρι για τα ζευγάρια, αρραβωνιασμένα ή καινουργιοπαντρεμένα (...). Πολλά ειδύλλια και συμπεθεριά άρχιζαν εκεί και πολλά είχαν το ευτυχισμένο τέλος τους". 0 χώρος του πανηγυριού ενσωμάτωνε πολλές λειτουργίες. Καθαγιαζόταν με τις τελετές και κοινότητα αναπαραγόταν. Κλασική μορφή τέτοιας λειτουργίας είναι τα προξενιά που γίνονταν στο χώρο του πανηγυριού. Το διαμεσολαβητικό ρόλο ασκούσε ο χορός. Ο χορός και ειδικότερα ο δημόσιος των πανηγυριών και των γάμων, εξυπηρετούσε και άλλους σκοπούς. Στον χορό των κοριτσιών για παράδειγμα, που γινόταν στο Μέτσοβο και στη Μηλιά, συμμετείχαν οι κοπέλες όταν ήταν καιρός για να παντρευτούν (...). Οπως ομολογούν επίσης οι παλιότεροι, σε πολλά χωριά της Ηπείρου, για να παντρευτεί κάποιος και κυρίως η γυναίκα, έπρεπε να "περάσει" από το "χοροστάσι" του χωριού. Με την πρώτη εμφάνιση της νέας στο χορό, δείγμα ότι ήταν έτοιμη για γάμο, άρχιζαν και τα προξενιά". 0 χορός λοιπόν στην παραδοσιακή κοινότητα αποτελεί μέσο υλοποίησης διαβατηρίων τελετών. Δεν ήταν μόνο μορφή ψυχαγωγίας. Γι αυτό η οικογένεια είχε την κυρία ευθύνη να μάθουν χορό οι νεαροί βλαστοί της, αφού ο χορός αποτελούσε βασικό όχημα για τη διαδικασία κοινωνικοποίησης και έναρξης της προσπάθειας για το γάμο. Στο χορό η κοινότητα επισήμαινε τα προσόντα των ανύπαντρων και άρχιζαν οι διαπραγματεύσεις για την αναπαραγωγή της. Χορός και πανηγύρι λοιπόν χαρακτηρίζονταν από συμπληρωματικότητα. Το πανηγύρι κορυφωνόταν με την τελετουργία του χορού, που επιβεβαιωνόταν η κοινωνική δομή τής κοινότητας. Ταυτόχρονα, οι πανηγυριστές εκτελούσαν τα λατρευτικά τους καθήκοντα, ψυχαγωγούνταν αλλά και προγραμμάτιζαν την ανανέωση της κοινοτικής ζωής με νέους γάμους. Χορός και πανηγύρι αποτελούσαν μορφές της κοινοτικής ζωής, μέσω των οποίων οι κάτοικοι ρύθμιζαν όψεις της κοινωνικής συμπεριφοράς. Η αλλαγή όμως των κοινωνικών συνθηκών με τη μαζική μετανάστευση στο αστικό κέντρο αφαίρεσε το κοινωνικό πλαίσιο των παραπάνω εκδηλώσεων. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις η κοινότητα έχασε τα προπολεμικά της γνωρίσματα. Υπάρχει ως μια τυπική διοικητική οντότητα, που αποκτά ουσιαστικό περιεχόμενο τους καλοκαιρινούς μήνες με τα πανηγύρια, που οργανώνονται είτε από το κοινοτικό συμβούλιο είτε από τις αδελφότητες και τους συλλόγους των αποδήμων. Η κοινότητα, λοιπόν, χρησιμοποιεί το πανηγύρι του καλοκαιριού ως μέσο για να ανανεώσει την πολιτισμική της συνοχή, για να επιβεβαιώσει τη συνέχεια και τη σχέση με το γενέθλιο τόπο. Η συμμετοχή στο διπλό χορό το απόγευμα στο χοροστασι η στο χορό που γίνεται μετά τον εκκλησιασμό, έχει συμβολικό χαρακτήρα. Η διάσπαρτη κοινότητα, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, επανέρχεται στην κοινοτική εστία και ο χορός αλλά και όποιες άλλες τελετουργικές πράξεις, εκτελούμενες στο κοινοτικό έδαφος, στο χώρο-σύμβολο της κοινοτικής ζωής, λειτουργούν ως η πηγή της Στυγός για τον ξενιτεμένο σε αστικό κέντρο μέλος της κοινότητας. Το πανηγύρι συνεπώς έχει διαφοροποιηθεί. Δεν αναπαράγεται η κοινότητα, όπως συνέβαινε παλιότερα. Δε γίνεται αφετηρία για τη δημιουργία νέων οικογενειών. Στο πανηγύρι ωστόσο ανανεώνεται η έννοια της κοινότητας. Η επαφή με το χώρο συμβάλλει στην επικοινωνία με την παραδοσιακή κοινοτική ύλη. Αυτό το χαρακτήρα του πανηγυριού υπογραμμίζει και ο Κάβουρας για την Κάρπαθο. "Το πανηγύρι του Αϊ Γιάννη προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία στους Ολυμπίτες της διασποράς και στους μονίμους κατοίκους της Ολύμπου να νιώσουν ότι ανήκουν όλοι σε μία και την αυτή κοινότητα. Οι προσκυνητές πλησιάζουν ο ένας τον άλλο φυσικά και πνευματικά μέσα από την τελετουργία του πανηγυριού και ιδιαίτερα μέσα από το χορό, που αποτελεί το αποκορύφωμα κάδε γιορτής στην Ολυμπο". Ετσι, στο πανηγύρι γίνεται βίωση της παράδοσης, της κοινοτικής ζωής, που όλο το χρόνο βρίσκεται σε χειμερία νάρκη ή εκδηλώνεται στα γλέντια και στους χορούς, που διοργανώνουν οι σύλλογοι των αποδήμων στα διάφορα αστικά κέντρα. Τα μέλη τής κοινότητας συνεχίζουν να συμμετέχουν σε διάφορες εκδηλώσεις, που αποτελούν τους συνεκτικούς κόμβους με την παραδοσιακή κοινοτική ζωή. Η βίωση όμως της παράδοσης γίνεται με διαφορετικό τρόπο. Οι ίδιες οι εκδηλώσεις της κοινοτικής ζωής έχουν μετασχηματισθεί. Οι μετανάστες των αστικών κέντρων νιώθουν την ανάγκη να εξισορροπήσουν την ασφυκτική ζωή τής πόλης. Η επιστροφή λοιπόν στο χωριό και η ενίσχυση των καλοκαιρινών πανηγυριών υπηρετεί τις ανάγκες των κατοίκων του αστικού κέντρου. Αυτοί, στη μεγάλη τους πλειομηφία, γεννήθηκαν σε χωριά. Φέρουν εικόνες ενός άλλου πολιτισμού, του αγροτικού, που επανεργοποιούνται τους καλοκαιρινούς μήνες. "Σήμερα νιώθω άλλος άνθρωπος όταν βρίσκομαι στο χωριό μου" παρατηρεί ένας ξενιτεμένος Ηπειρώτης. Η κορύφωση αυτής της αλλαγής είναι η συμμέτοχη στο πανηγύρι. Ολα σχεδόν τα μέλη της κοινότητας ζουν στο ρυθμό του πανηγυριού. Φροντίζουν να βρίσκονται την ημέρα αυτή στο χωριό. Πολλές φορές μάλιστα η επίσκεψη, όταν το επιτρέπουν οι αποστάσεις, είναι μονοήμερη. Η παρακολούθηση, και πολύ περισσότερο η συμμετοχή στο χορό, ενισχύει την κοινοτική ταυτότητα. Ο χορός λοιπόν συμπυκνώνει την ουσία της πολιτισμικής ταυτότητας. Βιώνει το μέλος της κοινότητας τα στοιχεία της ταυτότητας του στο φυσικό γεωγραφικό τους χώρο. Ο χορός έχει την ίδια διάταξη. Χρησιμοποιούν τους ίδιους χώρους ή τα ίδια σχήματα. Δεν είναι ίδια όμως η σημειολογία του. Παλιότερα, οι χορευτές έπρεπε να αναδείξουν τις κοινοτικές αξίες, κοινωνικές ή φυλετικές. Η γυναίκα εξέφραζε την υποταγή στον άντρα και στον τρόπο που έπαιρναν μέρος στο χορό τα μέλη της κοινότητας αντανακλώνταν η κοινωνική δομή. Στα μεταπολεμικά πανηγύρια η κατάσταση άλλαξε. Η γυναίκα εκδηλώνει στοιχεία πρωτοβουλίας στο χορό, που ενισχύουν τη θέση της στην κοινωνική ιεραρχία, και οι παλιές συγκρούσεις έχουν αμβλυνθεί. Εκδηλώνονται νέες αντιθέσεις, ανάμεσα στους ντόπιους και τους μετανάστες, που είναι φορείς του αστικού πνεύματος, καθώς και ανάμεσα σε εθνοτικές ομάδες. Χαρακτηριστική είναιηπερίπτωση που αναφέρει ο Αλεξάκης από τη Βήσσανη Ιωαννίνων. "Πριν από το 1960 οι Αρβανιτόβλαχοι δεν συμμετείχαν καθόλου στα πανηγύρια και στους χορούς των Γραικών εκτός ίσωςαπό μερικούς πλούσιους κτηνοτρόφους (τσελιγκάδες) και αυτοί πολύ επιφυλακτικά. Η κατάσταση άλλαξε ταχύτατα μετά το1960, όταν άρχισαν να μεταναστεύουν στη Γερμανία και« επιστρέφουν με πολλά χρήματα στο Πωγώνι, με "ζεστό πορτοφόλι" όπως λένε οι ίδιοι". Στο πανηγύρι επομένως βιώνεται η παράδοση. Οι χορευτές επιζητούν την εμβάπτιση στην κοινοτική κολυμβύθρα. Αυτό είναι το πρώτο επίπεδο λειτουργίας. Σε δεύτερο επίπεδο στο χώρο του πανηγυριού και μέσω του χορού, αναδιατάσσονται γνωστές κοινωνικές δομές και διαμορφώνονται νέες κοινωνικές συγκρούσεις. Ταυτόχρονα εκδηλώνονται νέες πολιτισμικές συμπεριφορές. Πρόκειται για την επιδειξιομανία του αστού που βρίσκει την ευκαιρία να "κεράσει" επιδεικτικά πολλά χρήματα ταόργανα, με μοναδικό στόχο να ενισχύσει το κύρος του στα πλαίσια της κοινότητας. Αυτό συμβαίνει πιο πολύ όταν χορεύουν κατά παρέες, και ιδιαίτερα στα πανηγύρια του κάμπου, των χωριό που βρίσκονται κοντά στα αστικά κέντρα. Εκεί πλέον δεν ανανεώνεται κάποια ταυτότητα. Μόνο διαμορφώνεται η καινούργια ταυτότητα του μοναχικού κατοίκου της πόλης με τις πολιτισμικές επιρροές από τη μαζική κουλτούρα της βιομηχανικής κοινωνίας. Στον πανηγυριώτικο χώρο του κάμπου εκφράζεται με έντονο και ελευθέριο τρόπο η αλλοτριωμένη ταυτότητα του νεοέλληνα, που χορεύει με τη συνοδεία ήχων των αποκαλούμενων νεοδημοτικών τραγουδιών. Πρόκειται για μια πολιτισμική διαδικασία, πουαλληλοτροφοδοτείται από τη μουσική σύνθεση και τα όργανα της ορχήστρας. Είναι μια πολιτισμική διαδικασία, που σιγά-σιγά κερδίζει έδαφος και στα ορεινά πανηγύρια. Πρωτοστατούν σ' αυτή τη διαφοροποίηση των μουσικών προτιμήσεων και της χορευτικής συμπεριφοράς οι νέοι, που πολλές φορές αγνοούν τη παραδοσιακή μουσική και τον παραδοσιακό χορό. Αυτό προκύπτει από μια προσωπική εμπειρική έρευνα σε πανηγυρότοπους του κάμπου. Παρατήρησα δηλαδή ότι όσο μειωνόταν η ηλικία του χορευτή τόσο οι προτιμήσεις έκλιναν προς τα νεοδημοτικά τραγούδια. Οριακό σημείο ήταν η γένια των τριανταπεντάρηδων. Οι ορεινοί πανηγυροτοποι αντιστέκονται στην αλλαγή αυτή. Ο κάτοικοι του αστικού κέντρου, όταν φτάνει στο ορεινό χωριό, απεκδύεται την αλλοτριωτική του φύση. Υπάρχει μια άτυπη συμφωνία, που επιβάλλεται από την "ιερότητα" του χώρου, Η κατάσταση αυτή αρχίζει να μεταβάλλεται, έστω και αργά. Υπάρχει λοιπόν πολλαπλός κίνδυνος: α) Να γίνουν οι πανηγυρότοποι χώροι διαφημιστικοί των εταιρειών παραγωγής νεοδημοτικών τραγουδιών, να γίνουν κάτι ανάλογο δηλαδή μ' αυτό που συμβαίνει στα ποικιλώνυμα κέντρα διασκέδασης, είτε αποκαλούνται κέντρα παραλίας είτε σκυλάδικα.. β) Να υποχωρήσει και να ξεχαστεί ο λαϊκός μας πολιτισμός: η δημοτική μουσική, ο παραδοσιακός χορός. Σ΄αυτους τους κίνδυνους μπορούν να αντισταθούν οι χορευτικοί όμιλοι. Ηδη έχουν αρχίσει να φαίνονται τα αποτελέσματα της δραστηριότητάς τους. Στους χορευτικούς ομίλους η παράδοση αναβιώνεται. Οι χοροί δε βιώνονται αλλά μαθαίνονται από δασκάλους. Η γνωριμία με το λαϊκό χορό και τη λαϊκή μουσική γίνεται μνημονικά και όχι βιωματικά. Οι εκδηλώσεις των χορευτικών ομίλων είναι μια παράσταση. Πρόκειται για τυπικά λαϊκά δρώμενα που υπηρετούν τις ανάγκες των αστικών κέντρων. Είναι αυτή η διαδικασία αναβίωσης της παράδοσης. Στο σημείο αυτό δε θα επεκταθούμε στη λειτουργία των χορευτικών ομίλων. Εχουν ακουστεί πολλά επικριτικά για την αναβίωση της παράδοσης. Θα παραθέσουμε όμως τα λόγια του καθηγητή Μερακλή, που αποτελούν προϊόν παρακολούθησης μιας χορευτικής εκδήλωσης: "Συνειδητοποιούσα το μέγεθος της μουχλιασμένης και ,στείρας βαριεστιμάρας μας, συνειδητοποιούσα, πως ο χαυνωτικός μας κορεσμός κάνει τελικά λάθος, όταν βλέπει με ειρωνεία αυτά τα πράγματα, όταν λέει φολκλορισμό, συλλήβδην κάδε προσπάθεια επαφής με την παράδοση, όταν κάδε τέτοια προσπάθεια τη θεωρεί αναμάσημα μηχανικό μηρυκασμό χορταριού, την ανάπλαση ή αναβίωση της παράδοσης". Η αναβίωση δεν είναι πάντα απορριπτέα και εξ ορισμού εξοβελιστέα από τον "ιερό" χώρο της παράδοσης. Στη συγκεκριμένη "λίστα περίπτωση, η αναβίωση αποτελεί εισαγωγική φάση για ν τελική βίωση της παράδοσης. Οι νέοι μαθαίνουν τους χους μας στους χορευτικούς ομίλους. Η οικογένεια δεν μπορεί παίξει τον παλιό εκπαιδευτικό της ρόλο. Υποκαταστάθηκε ο τις αδελφότητες και τους συλλόγους, που αποτελούν έναν τεχνητό βιότοπο" για την παράδοση. Αναλαμβάνουν την "εξωσωματική" γονιμοποίηση της νέας γενιάς με το λαϊκό μας πολιτισμό. "Οι παιδικοί χοροί είναι μια βαθιά συγκινητική, θα πω καλύτερα, συναρπαστική ζωοποίηση της παράδοσης, μια σχεδόν οργανική και βιολογική μετεμψύχωση της, καθώς μεταγγίζεται σε πλάσματα μικρά, αγνά ακόμα και ευαίσθητα στην εισδοχή και υποδομή αξιών, αρχών, τρόπων ζωής". Πέρα ωστόσο από την εξοικείωση των νέων με την παράδοση, οι χορευτικοί όμιλοι τροφοδοτούν τα πανηγύρια, τους γάμους και τα άλλα γλέντια με χορευτές. Γνωρίζουν στα χορευτικά συγκροτήματα το παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι. Ετσι, το παραγγέλνουν στα όργανα και μπορούν να το χορεύουν. Οι χορευτικοί όμιλοι, ένας χώρος κλασικής αναβίωσης της παράδοσης ζωοποιεί τους χώρους βίωσης της παράδοσης, όπως είναι οι πανηγυρότοποι. Η αναβίωση της παράδοσης μετατρέπεται σε αμυντικό μηχανισμό της βίωσης. Λειτουργούν οι χορευτικοί όμιλοι ως θερμοκοιτίδα για την επιβίωση μορφών του λαϊκού μας πολιτισμού στις σύγχρονες συνθήκες. Πολλά δα μπορούσε κανείς να καταλογίσει στους χορευτικούς ομίλους. Δεν μπορούμε όμως να παραβλέπουμε τη σημαντική συνεισφορά τους για την επιβίωση του λαϊκού μας πολιτισμού, σε μια εποχή διόλου ευνοϊκή. Βαγγέλης Γρ. Αυδίκος Λέκτορας Λαογραφίας Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης ***************************************************** **************************************************** PAR012 AvdikosEv1GR.doc |